Στέφανος Ματθίας
Ιωάννης Μανωλεδάκης
Ομότ. Καθηγητής Πανεπιστημίου, Πρόεδρος της Ε.ΝΟ.Β.Ε.
Ο αιφνίδιος θάνατος του επίτιμου Προέδρου του Αρείου Πάγου Στέφανου Ματθία συγκλόνισε το νομικό κόσμο της χώρας. Σε μια εποχή βαθιάς κρίσης στη δικαιοσύνη και θεσμικής παρακμής, το λαμπρό του παράδειγμα υπήρξε σημείο αναφοράς και ελπίδα ότι μπορεί να βρει μιμητές.
Στη μακρόχρονη σταδιοδρομία του μέχρι τον ανώτατο βαθμό ο Στέφανος Ματθίας ενσάρκωσε το πρότυπο του σύγχρονου δικαστή σε ιστορική περίοδο προϊούσας λειτουργικής σημασίας της δικαιοσύνης για το δημοκρατικό κράτος δικαίου. Πέρα από το ήθος και το σθένος, που αποτελούν αναγκαία προϋπόθεση για το έργο του δικαστή, ο Ματθίας θεωρούσε εξίσου αναγκαίες την επιστημονική κατάρτιση, την κριτική σκέψη και την προσήλωση στον ορθό λόγο, οι οποίες συνιστούν και στοιχεία «νομιμοποίησης» του δικαστικού έργου.
Η λειτουργική σημασία της δικαιοσύνης στο σύγχρονο κράτος δικαίου βρίσκεται στην ιδιαίτερη αρμοδιότητά, της να ελέγχει την άσκηση και να αποτρέπει την κατάχρηση οιασδήποτε εξουσίας σε βάρος των πολιτών. Για να επιτύχει σ’ αυτή την εξαιρετική αποστολή του ο δικαστής θα πρέπει ν’ αποβάλει τη νοοτροπία ότι αποτελεί φορέα εξουσίας (και μάλιστα ανέλεγκτης!) και να αποκτήσει αντιεξουσιαστική συνείδηση. Αλλά και για να επιτελέσει το εγγυητικό-προστατευτικό των δικαιωμάτων των πολιτών έργο του, θα πρέπει να αποβάλει τη νοοτροπία του τιμωρού-«μπαμπούλα» και να προσηλωθεί στα ανθρωπιστικά ιδεώδη.
Ο Στέφανος Ματθίας με λόγο και πράξη απέδειξε τόσο την αντιεξουσιαστική του νοοτροπία, όσο και την προσήλωσή του στον εγγυητικό-προστατευτικό δικαστικό ρόλο και στα ανθρωπιστικά ιδεώδη:
Σ’ ένα σύντομο, αλλά μεστό κείμενό του, δημοσιευμένο στο περιοδικό «Ελληνική Δικαιοσύνη» (1993, σ. 1452) με τίτλο «Πώς διευθύνεται ένα δικαστήριο», σημειώνει: «Η διεύθυνση κάθε συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας συναρτάται προς την αποστολή της και τη λειτουργία της. Μια στρατιωτική μονάδα διοικείται με διαταγές, για να εξασφαλίζεται η πειθαρχία. Μια διοικητική υπηρεσία διευθύνεται ιεραρχικώς, για να επιτυγχάνεται η συνεπής και ενιαία εφαρμογή του κυβερνητικού προγράμματος… Το δικαιοδοτικό έργο προϋποθέτει ανεξαρτησία του κάθε δικαστή. Έτσι, το δικαστήριο δεν είναι παρά το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα μέλη του συλλειτουργούν, με ανεξαρτησία γνώμης και ψήφου, σε πολυμελείς συνθέσεις. Κάθε δικαστής μετέχει στο δικαιοδοτικό έργο, διασκέπτεται με τους συναδέλφους του, ενημερώνεται, διδάσκεται από αυτούς και τους διδάσκει. Διατηρεί όμως έναντι όλων ακέραιη την αυτεξουσιότητα και την προσωπική του ευθύνη, χωρίς την οποία δεν είναι δικαστής. Επομένως η διεύθυνση του δικαστηρίου δεν επιτρέπεται να επηρεάζει το δικαιοδοτικό έργο των μελών του». Πλήρης αντίθεση, δηλαδή, στη δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία και πειθαρχία, που κάποιοι επιθυμούν να «περάσουν» στους δικαστές.
Αυτοί «για χάρη μιας φευγαλέας γεύσης εξουσίας, υπονομεύουν τη δικαστική ανεξαρτησία των συναδέλφων τους και φθείρουν τη δικαιοσύνη», παρατηρεί στο ίδιο κείμενο ο Ματθίας. Και καταλήγει: «Καθήκον φυσικά των μελών του δικαστηρίου είναι να προασπίσουν την ανεξαρτησία τους».
Αλλά δεν έμεινε μόνο στα λόγια ο Στέφανος Ματθίας. Την αντι-εξουσιαστική του νοοτροπία την έκανε πράξη, ευρισκόμενος στην κορυφαία θέση της δικαστικής εξουσίας, ως Πρόεδρος του Αρείου Πάγου. Δεν είναι τυχαίο ότι σε πάρα πολλές περιπτώσεις βρέθηκε (ως Πρόεδρος) στη μειοψηφία των αποφάσεων της Ολομέλειας, ενώ θα μπορούσε με τους κατάλληλους χειρισμούς της «εξουσιαστικής» του θέσης να κατευθύνει τους συναδέλφους του προς τη δική του άποψη.
Δεν είναι, επίσης, τυχαίο ότι μετά την αποχώρησή του από το δικαστικό σώμα δεν κατέλαβε ούτε επιδίωξε να καταλάβει δημόσια θέση σε αρχή ή θέση ειδικού κυβερνητικού συμβούλου. Τέλος, η αντιεξουσιαστική του νοοτροπία εκφράζεται και στους αγώνες του για την καθιέρωση της δημοτικής στα νομοθετικά και δικαστικά κείμενα, με ενεργητική συμμετοχή σε όλες τις επιτροπές μεταγλώττισής τους. Γιατί η καθαρεύουσα, ως γλώσσα κάποτε της εξουσίας, συντηρούσε την απόσταση μεταξύ κυβερνώντων και λαού, κάτι που αντιστρατεύεται στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, η οποία αποτελεί θεμέλιο του δημοκρατικού μας πολιτεύματος (σύμφωνα με το άρθρο 1 παρ. 2 του Συντάγματος).
Απόλυτη υπήρξε και η προσήλωση του κορυφαίου δικαστή στον εγγυητικό-προστατευτικό ρόλο της δικαστικής λειτουργίας, αλλά και στο ανθρωπιστικό ιδεώδες που πρέπει να διέπουν την απονομή της δικαιοσύνης, ως στοιχεία της δημοκρατικής της νομιμοποίησης.
Γράφει σ’ ένα κείμενό του (του 1993) στα Πρακτικά του Συνεδρίου της Εταιρείας Δικαστικών Μελετών και της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων (σ. 164 επ.), που έγινε στη Λευκωσία στις 8 και 9 Οκτωβρίου 1992 (=Μελετήματα, σ. 401 επ., 403): «Απαιτείται επιπλέον, ως στοιχείο νομιμοποιητικό της εξουσίας του δικαστή ο σεβασμός από αυτόν του κατηγορουμένου. Αυτός ο σεβασμός νομιμοποιεί το δικαστή υπαρξιακά, του παρέχει δηλαδή την αναγκαία ετερότητα, προκειμένου να κρίνει τον συνάνθρωπό του που βρίσκεται υπό κατηγορίαν. Έτσι ο δικαστής εγγράφεται μέσα στον κύκλο των δικαιωμάτων του κατηγορουμένου». Σε τρεις φράσεις ο Πρόεδρος τα είπε όλα!
Στο ίδιο πνεύμα, ο Στέφανος Ματθίας ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και συνέγραψε σχετικό πόνημα (: «Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου», 1999), αλλά και επιμέρους μελέτες (π.χ. «Η προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου», στο συλλογικό έργο «Η Ελλάδα στην Ευρωπαϊκή Κοινωνία Δικαίου», 2007, σ. 51 επ.).
Στην πράξη, ως μέλος του Δ.Σ. της «Κίνησης Πολιτών για μια Ανοικτή Κοινωνία» συνέβαλε στην έκδοση «Πρακτικού Οδηγού» για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου στην Ευρωπαϊκή Ένωση και οργάνωσε σχετικές εκδηλώσεις για την παρουσίαση του «Οδηγού» αυτού.
Ο Στέφανος Ματθίας υπήρξε ο Τέλειος Δικαστής: Άριστη επιστημονική κατάρτιση, οξύτατη κριτική σκέψη, προσήλωση στον ορθό λόγο, απαράμιλλο δικαστικό ήθος και σθένος, βαθιά αντιεξουσιαστική και ανθρωπιστική συνείδηση. Ο θάνατός του ας γίνει αφορμή να ξαναζωντανέψει το φωτεινό του παράδειγμα στο νου και στην καρδιά όλων αυτών που ασκούν το βαρύ έργο της απονομής της δικαιοσύνης.
